PFAS in het milieu

Figuur 1: Routes van PFAS naar het milieu (Foto: Lenntech).

PFAS is een groep van zeer slecht afbreekbare en mobiele chemische stoffen, die in sommige gevallen bioaccumulerend en toxisch zijn. Hoewel de stoffen in de natuur niet voorkomen worden PFAS tegenwoordig overal in het milieu aangetroffen (Wintersen et al 2020). Door het wijdverbreide gebruik van PFAS worden ze op veel plekken aangetroffen in grond, grond- en oppervlaktewater en de waterbodem. De concentraties zijn over het algemeen laag, met uitzondering van zogenaamde bronlocaties. Dat zijn plekken waar met PFAS-houdende materialen is gewerkt, bijvoorbeeld in sommige fabrieken en op oefenlocaties van de brandweer (RIVM 2023).

PFAS-verbindingen kunnen op een aantal manieren vrijkomen:

Uit producten en processen waarin PFAS wordt toegepast;
Uit producten en processen met fluorpolymeren die PFAS bevatten als hulpstof of onzuiverheden;
Door slijtage en het afbreken van polymeren die (gedeeltelijk) gefluoreerd zijn.

De stoffen kunnen in het milieu terechtkomen via afvalwater van productielocaties en downstreamgebruikers, via direct gebruik in het milieu en via uitwas uit producten. Ook kunnen PFAS-verbindingen vrijkomen in het milieu ná gebruik van PFAS-houdende producten, bijvoorbeeld via rioolwaterzuiveringsinstallaties (rwzi’s) en/of bij de afvalverwerking (Jans en Berbee 2020).
Ook kunnen fabrieken PFAS uitstoten naar de lucht waardoor de stoffen zich vanuit daar ook verspreiden naar de bodem en het grondwater (RIVM 2023).

PFAS in de Westerschelde

Rijkswaterstaat meet PFAS sinds 2008. In het rapport van Jonker (2021), worden de 2008-2020 PFAS-monitoringsgegevens van RWS geanalyseerd. De analyse toont aan dat de jaargemiddelde PFAS-concentraties in de ng/L range liggen en op de verschillende meetlocaties relatief weinig verschillen (‘hot spot’ locaties in de Schelde en bij Sas van Gent daargelaten), net als de onderlinge verhoudingen tussen de stoffen (stofprofielen). Dit suggereert dat PFAS in de Rijkswateren hoofdzakelijk diffuse bronnen hebben en dat de aanvoer vooral via de grote rivieren plaatsvindt. Vrachtberekeningen tonen aan dat er via deze route in 2019 zeker tweeëneenhalve ton PFAS het land binnenkwam, met name via de Rijn. Naast deze route zijn er eveneens puntbronnen, zoals bij Chemours in Dordrecht (GenX), waarschijnlijk in het Kanaal van Gent naar Terneuzen en mogelijk in de Maas. Deze bronnen komen naar voren uit de gemeten concentraties rondom de bronnen, uit vrachtberekeningen, of uit afwijkende stofprofielen.
De PFAS in de Westerschelde is van bovenstroomse afkomst en komt uit Vlaanderen door de industriële activiteiten in Antwerpen en langs het kanaal van Gent naar Terneuzen (Jonker, 2021). Rijkswaterstaat Zee en Delta heeft hierdoor een bronnenonderzoek laten uitvoeren (Oloibiri et al. 2022).

Tot voor kort was de databeschikbaarheid van PFAS relatief beperkt, waardoor noch de bovenstroomse aanvoer, noch de Belgische emissie begroot kon worden. Sinds 2022 kwam hier echter een aanzienlijke verbetering in, waardoor er meer informatie beschikbaar zal komen in de nabije toekomst. De berekende emissies zijn dus louter afkomstig uit emissieregistratie en zijn bijgevolg louter gerelateerd aan de Nederlandse situatie. De Nederlandse emissie wordt voor >90% toegeschreven aan het lozen van ongezuiverd rioolwater en 10% aan huishoudelijk afvalwater (bron??).

De PFAS-concentraties in de buurt bij Vlissingen (Westelijk deel Westerschelde) worden toegeschreven aan enerzijds de aanvoer vanuit met name de Schelde en het kanaal van Gent naar Terneuzen, aangevuld met kleinere vrachten van onder andere de RWZI bij Bath en Sabic in Bergen op Zoom en anderzijds verdunning vanuit de Noordzee. Voor deze locaties gelden daarom meerdere directe en indirecte PFAS-bronnen.
Op de locaties Sas van Gent en Schaar van Ouden Doel (Oostelijk deel Westerschelde) lijkt echter wel sprake te zijn van specifieke bronnen. Aanwijzingen hiervoor zijn zowel de gemeten hoge concentraties, als de afwijkingen van de concentratiepatronen voor specifieke PFAS. Daarnaast is een aantal PFAS-lozende bedrijven bekend langs de Schelde, het Kanaal van Gent naar Terneuzen en in Antwerpen. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat de PFAS-vracht die via de Schelde vanuit Frankrijk/Zuid-België komt, aanzienlijk is en dat PFAS dus zeker niet alleen in Gent of Antwerpen in de Schelde wordt geloosd (Jonker 2022).

Door de PFAS-concentraties in de Westerschelde heeft de Provincie Zeeland opdracht gegeven aan het RIVM om onderzoek te doen naar de voedselveiligheid in de Westerschelde. Uit dat onderzoek blijkt dat je beter geen zelf gevangen vis uit de Westerschelde kunt eten. Zelf geraapte schelpdieren kunnen slechts beperkt worden gegeten (RIVM 2022).

Referenties

Bronnen van PFAS voor het Nederlandse oppervlaktewater, Jans, A. en R. Berbee, RWS-WVL, 14 juli 2020.
PFAS concentraties in de Zeeuwse wateren, Jonker, M., Rijkswaterstaat, Universiteit Utrecht, 29 september 2022.
Poly- en perfluoralkylstoffen (PFAS) in de Rijkswateren, Concentraties in water en biota tussen 2008 en 2020, Jonker, M., RWS-WVL, april 2021.
Bronnenonderzoek en -analyse Kanaal Gent- Terneuzen Rijkswaterstaat Zee en Delta Eindrapport, Oloibiri, V. et al., Antea group, Rijkswaterstaat Zee en Delta, 2022.
GenX, RIVM, RIVM, 6 juni 2023.
PFAS in de Westerschelde: Eet zo min mogelijk zelf gevangen producten, RIVM, RIVM, 25 mei 2022.
Vragen en antwoorden over PFAS, RIVM, RIVM, 6 juni 2023.
Achtergrondwaarden perfluoralkylstoffen (PFAS) in de Nederlandse landbodem - In het kader van: ‘Risicogrenzen en landsdekkend beeld PFAS’, Wintersen, et al., Ministerie van Infrastructuur en Milieu, RIVM.

PFAS in het milieu

PFAS in de Westerschelde

Zie ook