Uitkomsten workshops

Integrale uitkomsten workshops congres Bouwen aan een veerkrachtige Scheldedelta

Op 1 en 2 juni 2017 vond het congres Bouwen aan een veerkrachtige Scheldedelta plaats. Het congres was verdeeld over twee dagen. De eerste dag stond de Oosterschelde en kuststrook centraal en de tweede dag ging over het Westerschelde-estuarium. De indeling van de twee dagen was identiek: de ochtend begon met twee uitgebreide, generieke presentaties (keynote), gevolgd door drie presentaties over praktijkgericht onderzoek. In de middag waren er workshops waaraan de deelnemers in twee rondes konden deelnemen.
De presentaties vindt u op deze pagina.
U leest meer over de uitkomsten van de workshops hieronder (openklappen met de pijl).

Workshop 1: Zandsuppleties

Opening door Jebbe van de Werf jebbe.vandewerf@deltares.nl ,Facilitator: Gerben Huiszoon gerben.huiszoon@hz.nl
Workshop 1: Toekomstige toepassing van zandsuppleties
Zandsuppleties zijn effectieve maatregelen om zandige kusten en intergetijdengebieden te beschermen tegen zeespiegelstijging en erosie. Toch is er behoefte aan optimalisatie van suppletielocaties en -hoeveelheden, ook ten behoeve van het onderhoud van dijken in de Scheldedelta, het reduceren van de CO₂ uitstoot bij de uitvoering en het verminderen van tijdelijke schade aan het bodemleven. Welke innovaties zijn in beeld?
Formulering onderzoeksvraag/experiment	Wat gebeurt er als je niets doet? Is er bij ontwerp gedacht aan golfslagbeperking (oesters) en kosten-batenanalyse gedaan? Is dit voordeliger? Op instandhouding. Suppletie = grof. Zand -> niet bevorderend voor bodemdieren en vogels. Kansen voor kuilen met slib? Meer natuurlijk sediment aanbrengen om bodemleven te bevorderen. Nu is het suppleren: heel snel, heel veel omdat schepen duur zijn. Is de zand-windmotor mogelijk? Langzaam maar zeker zand winnen m.b.v. windenergie-> CO₂-reductie.
Ideeën voor (nieuwe) projecten / living labs	Stroming beïnvloeden die sedimentatie stuurt. Hydraulisch netwerk maken; Golfreductie door verhoogde delen op bestaande te plaatsen -> experiment; Bodemdieren kunnen zo’n 20 cm begraving met zand overleven -> suppleren in laagjes; Met pomp water in beweging brengen; Energie in hydraulisch systeem verhogen zodat sediment van onderaf wordt aangevoerd -> ingrijpen in geulen.
Locatie(s) voor (nieuwe) projecten / living labs	Continue, kleine verstoring Mogelijk is de krabbenkreek of Slikken van de Dortsman een interessante experimentlocatie; Zand-windmolen is nog nooit geprobeerd. Grontmij / Sweco heeft dit ooit geopperd voor kustsuppletie; Wat is het effect op benthos? Wallen aan randen van geulen zijn benthos/arm; Deze suppleren en zand natuurlijk de plaat op laten verplaatsen (west naar oost); Relatief hooggelegen delen ook; Sproei systeem. Er zijn ook elektrische pompsystemen (op groene stroom) waarmee dit mogelijk is
Participatie door partijen	Grontmij / Sweco
Verdere aantekeningen en opmerkingen	Vragen: Is het systeem haalbaar (technisch) Komt het zand op de goede plek (morfologisch)? Wat is het effect op benthos? Is het kostentechnisch interessant?

Workshop 2: Oesterriffen

Opening door Brenda Walles (Wageningen Marine Research) brenda.walles@wur.nl Facilitator: Anneke v/d Brink brin0023@hz.nl
Workshop 2: Toekomstige toepassing van oesterriffen en mosselbanken
De eerste ervaring is opgedaan met de rol van oesters en mosselen als natuurlijke methode om oevers en zandplaten te beschermen tegen erosie en zeespiegelstijging. Toch is het nog te vroeg om conclusies te trekken over hun rol in het beheer voor deltawateren. Wat is nodig om de effectiviteit van deze biobouwers te vergroten en waar liggen mogelijkheden om dat uit te testen?
Formulering onderzoeksvraag/experiment	Kunnen we biodiversiteit en primaire productie stimuleren op en rond een oesterrif/mosselbank? Kunnen we een mosselbank / oesterrif ontwerpen (of substraat ontwikkelen) met gebruik van alle bestaande kennis waar leuke plekken worden gecreeërd voor natuurlijke bankontwikkeling?
Ideeën voor (nieuwe) projecten / living labs	Experimenteren over het effect van riffen op biodiversiteit op en rond het rif. Als we diatomeeën kunnen stimuleren, voegen we primaire productie toe aan het systeem. Hoe kunnen we natuurlijk recruitment stimuleren? Leuke plekken? Nieuw substraat? Bestaande kennis moet beter gecombineerd worden (oa hydrodynamics) voor ontwerpen.
Locatie(s) voor (nieuwe) projecten / living labs	Roggeplaat Galgeplaat (2025) Vogeleilanden in de Grevelingen
Participatie door partijen	Schelpdierkwekers Civiele engineers Marine ecologen Morfologen Hydrologen Rijkswaterstaat
Verdere aantekeningen en opmerkingen	Oesters op Roggenplaat zijn waarschijnlijk geen populair idee vanwege oesterboeren(?)

Workshop 3: Hard substraat

Opening door Matthijs Boersema (HZ Delta Academy) matthijs.boersema@hz.nl Facilitator: Tim van Oijen tim.van.oijen@hz.nl
Workshop 3: Kansen voor biodiversiteit op hard substraat
Het harde substraat op dijken en van windmolenmasten kan een hogere biodiversiteit krijgen door het toepassen van geschikte texturen van het beton, stortsteen e.d. Welke nieuwe materialen en ontwerpen zijn hiervoor geschikt en welke locaties in de Scheldedelta verdienen onze aandacht?
Formulering onderzoeksvraag/experiment	Onderzoek naar alternatieve dijkbekleding; Verhogen van biodiversiteit; Monitoringtechnieken ontwikkelen in bakken; Optimalisatie van ecologisch design rond windmolens.
Ideeën voor (nieuwe) projecten / living labs	Geperste blokken creëren met sediment uit de locaties, ontwikkelen van nieuwe materialen Wemeldigen: integrale ontwerpen als showcase ontwikkelen
Locatie(s) voor (nieuwe) projecten / living labs	Wemeldingen, NIOZ Yerseke, Sokkels van windmolenparken
Participatie door partijen	Zeeuwse economie Alle partners die willen aansluiten Kennis
Verdere aantekeningen en opmerkingen	NIOZ initiatief is hoopvol Koppelen aan RAAK-/NIOZ-gelden

Workshop 4: BwN: van wetenschap naar acceptatie

Opening door Egon Baldal (Rijkswaterstaat) egon.baldal@rws.nl Facilitator: Jean Marie Buijs jm.buijs@hz.nl
Workshop 4: Building with Nature, van wetenschap naar acceptatie (Interreg project BWN)
Veilig voor natuurgeweld door juist natuurlijke krachten te gebruiken, dat is waar Building with Nature over gaat. In deze workshop presenteren we een internationaal project waarin 15 partnerorganisaties uit de Noordzeelanden samenwerken aan oplossingen als de Zandmotor en Ruimte voor de Rivier (NL), maar ook natural flood management Eddleston (Schotland) of zeegrasvelden bij Helsingborg (Zweden). Technische kennis wordt gecombineerd met economische, sociale, juridische en politieke onderbouwing. We sluiten af in debat met een aantal prikkelende stellingen met impact op de Delta.
Formulering onderzoeksvraag/experiment	Iedere locatie vereist unieke oplossing: hoe kan je dit meer generiek maken (policy learning )? Is opschaling en schaalvergroting een oplossing? Kortetermijn- vs langetermijndenken: vermijden van penny wise/pounds foolish: grote experimenten om op de lange termijn juiste maatregelen te nemen Wat is de rol van governance en wat kunnen we internationaal leren (wetgeving, financiering, beleid)?
Ideeën voor (nieuwe) projecten / living labs	Betekenis van ecologiegericht suppleren voor biodiversiteit van de duinen: richting ecosysteemservices (nog een paar stappen te gaan) Koppeling met ecologie, biologie, en morfologie
Locatie(s) voor (nieuwe) projecten/living labs	Zuidwestelijke Delta: Veerse Dam Alle zandsuppleties in de Zuidwestelijke Delta (tiental tot 2020) Kansenkaart Europa Leren van internationale living labs en verschillende context bijv. Denemarken kustverdediging
Participatie door partijen	Natuurmonumenten Staatsbosbeheer Witteveen+Bos Baggeraars Landschapsontwerpers Rijkswaterstaat HZ MOW Vlaanderen
Verdere aantekeningen en opmerkingen	Zand voor kust zorgt voor extra ruimte voor bv Nederland Einde klimaatverdrag? Afstemming wetgeving (statisch / dynamisch) In de tweede ronde was er een leuke discussie met Vlamingen over dezelfde delta. Zouden we vaker moeten doen.

Workshop 5: The Engineering with Nature program of the US Army Corps of Engineers (USACE)

Jeff King jeff.k.king@usace.army.mil Candince Piercy candice.d.piercy@usace.army.mil Facilitator: Liliane Geerling liliane.geerling@hz.nl
Workshop 5: The Engineering with Nature program of the US Army Corps of Engineers (USACE)
Part I: Aligning Natural and Engineering Processes to Deliver Water Resources Infrastructure by Jeffrey King (US Army Corps of Engineers). The introductory presentation will provide an overview of the US Army Corps of Engineers' Engineering with Nature (EWN) Program. In addition, this presentation will describe latest initiatives and highlight example case studies associated with the EWN Program. Part II: Research and Development, by Candice Piercy (US Army Corps of Engineers) The introductory presentation will continue with a focus on current and future-anticipated R&D efforts within the EWN Program. R&D initiatives within the EWN Program are diverse and include numerous initiatives across multiple ecosystem types including, but not limited to: beaches/dunes, wetlands, islands and reefs. Are there lessons to be learned for the Scheldt delta?
Formulering onderzoeksvraag/experiment	USACE focuses on eco reefs (compare materials), sediment diversions, salt marsh restoration, ecologically friendly dredging and reuse of dredge material. Many questions were asked about thin layer placement, if that could work in NL? It seemed that research collaboration could be fruitful.
Ideeën voor (nieuwe) projecten / living labs	Could be implemented in Living Lab Louisiana Coast. Fits within educational programme Delta Management and collaboration LSU.
Locatie(s) voor (nieuwe) projecten / living labs	Compare experiments in Southwestern Delta and US Deltas (Mississippi/ but also Florida/ST. Francisco Bay, etc.)
Participatie door partijen	Delta Academy USACE Deltares LSU
Verdere aantekeningen en opmerkingen	Zie ook: website EwN

Workshop 6: Dynamisch kustlandschap (samenvatting)

Opening door Albert Oost (Deltares) albert.oost@deltares.nl en Jan Janse (Staatbosbeheer) j.janse@staatsbosbeheer.nl Facilitator: Oswald Lagendijk oswald.lagendijk@deltares.nl
Workshop 6: Dynamisch kustlandschap Dynamic Coastal landscape
Met dynamisch natuurbeheer vergroten wij het natuurlijk kapitaal van de Nederlandse kustzone. Maar tegelijk moeten we ook anticiperen op de stijgende zeespiegel en steeds intensiever gebruik van strand, duinen en binnenrand voor (verblijfs)recreatie. Hoe ontwikkelen we een kustlandschap waar de belangen van People, Profit en Planet in een juiste balans zijn?
Formulering onderzoeksvraag/experiment	Hoe en waar zien we meegroei- en meekoppelkansen in de Delta ?
Ideeën voor (nieuwe) projecten / living labs	Meebewegen met de kustdynamiek voor Natura 2000 gebieden om kunstmatige ingrepen te voorkomen; Suppletie-alternatief voor kustfundament; Ook kustrecreatie dynamisch maken in lijn met kustontwikkeling; I.p.v. een vastgoedgerichte kustrecreatie een exploitatiegerichte ontwikkeling, ontwikkelen verschillende modellen als voorbeeld. Landwaardse kustontwikkeling, niet ontpolderen maar doorpolderen
Locatie(s) voor (nieuwe) projecten / living labs	Kuststrook Westkapelle-Dishoek- diepe geul beperkend voor suppletie, alternatieven; Mantelingen –PAS maatregelen i.h.k.v. Natura 2000, is meer dynamiek een antwoord?; Kop van Schouwen – robuust kustfundament met dynamiek, alternatief voor PAS?; Verklikkerduinen – bijzondere natuurwaarden, hoe te waarborgen en veiligheid te garanderen?; Brouwersdam – dynamiek en natuurlijke aanwas weggevallen, behoefte recreatie hoog; Domburg – intensieve recreatie aan vernieuwing toe, hoe te combineren met meer natuur en vernieuwd concept (exploitatiemodel); Estuaria –westerschelde- kan kustveiligheid en natuur bij Borsele een rol spelen en hoe?; Cadzand Bad- Zwin Geul en Duin, concept is niet Belgisch model mar wat dan wel, hoe landschap hier een grotere rol laten spelen?; Ten noorden van de Zwarte polder speelt erosie een rol, hoe kan de overgang van de zwakke schakel in de toekomst ook aantrekkelijk en zelfherstellend duinlandschap blijven
Participatie door partijen	RWS en gemeente Veere Staatsbosbeheer, Gemeente Veere , RWS en Waterschap Staatsbosbeheer, Gemeente schouwen , waterschap en RWS Gemeente Schouwen Duiveland, Waterschap, Staatsbosbeheer Gemeente Schouwen Duiveland en RWS Gemeente Veere en Staatsbosbeheer Gemeente Borsele en …. Gemeente Sluis en Zeeuws Landschap Gemeente Sluis en Waterschap
Verdere aantekeningen en opmerkingen	Belangrijk aandachtspunt is veerkracht voor de kust. De vaargeul, vaak een knelpunt, zou verplaatst kunnen worden, wat zijn daar dan de directe en indirecte effecten van en hoe ga je dit aanpakken? Zandmotoren voor de monding van de Westerschelde zijn daarbij genoemd. Zou je de BKL (basiskustlijn) los moeten laten om experimenteerruimte te krijgen? Oproep om minder vastgoedbelangen in Zeeland te krijgen maar de recreatieve sector goede voorbeelden van exploitatiemodellen te bieden is nadrukkelijk benoemd, nu bevriezen vastgoedbelangen nieuwe ontwikkelingen en beweging. Zijn er manieren buiten de huidige kust die oplossingen bieden, zoals zandmotor en op het lagere kustfundament die de basis van de smalle stranden kunnen voeden?

Workshop 6: Dynamisch kustlandschap

Impressie van de uitkomsten van workshop 6.

Opening door Albert Oost (Deltares) albert.oost@deltares.nl en Jan Janse (Staatbosbeheer) j.janse@staatsbosbeheer.nl Facilitator: Oswald Lagendijk oswald.lagendijk@deltares.nl
Workshop 6: Dynamisch kustlandschap Dynamic Coastal landscape
Met dynamisch natuurbeheer vergroten wij het natuurlijk kapitaal van de Nederlandse kustzone. Maar tegelijk moeten we ook anticiperen op de stijgende zeespiegel en steeds intensiever gebruik van strand, duinen en binnenrand voor (verblijfs)recreatie. Hoe ontwikkelen we een kustlandschap waar de belangen van People, Profit en Planet in een juiste balans zijn?
Locaties	Issues	Wie doet mee (2 juni '17)	Aandeel recreatie/ toerisme	Aandeel natuur	Aandeel waterveiligheid	Veerkracht/ duurzaamheid	Combinatie/ integratie	Opmerkingen
1.Brouwersdam	eroderend recreatiestrand, hoge recreatiedruk	gemeente SD ondernemers	hoog	neutraal	neutraal	?	laag	BKL voor recreatie
2. Verklikkersersplaat	wandelende plaat: strandonveiligheid, hoge recreatiedruk	gemeente SD	hoog	plus?	neutraal	licht plus?	matig?	BKL voor recreatie
3. Meeuwenduin	dynamisering duinbeheer	gemeenteSD, SBB, Provincie	plus	hoog	plus	hoog	gunstig	reeds lopend project, BKL voor recreatie
4.Domburg/Manteling	kusterosie, vak. parkontwikkeling, natuurontwikkeling, gemeentelijke ambities, hoge recreatiedruk	gemeente Veere, Roompot? SBB	hoog	hoog	plus (lange termijn)	hoog	hoog	veenriffen? Cultuurhistorie; van Nerhalenia, landgoederen tot paalhoofden
5. Westkapelle-Vlissingen	oprukkende Sardijngeul, korte stranden, hoge recreatiedruk, binnenduinparken verouderd, natuur onder druk?	gemeente Veere, SBB	hoog	plus? hoog?	plus (lange termijn)	hoog	hoog	enkele duinenrij, hoogste duin Walcheren, suppleren voor 'toeristisch zand', landwaarts meegroeiconcept voor buitengebied, alternatief suppleren bij Oostgat
6.Nieuwvliet	afhechting zwakke schakel, hoge recreatiedruk, natuur?	Gemeente Sluis	hoog	?	matig?	licht plus?	?	binnenduins Tienhonderdpolder meenemen?
7.Cadzand Bad / Tienhonderdpolder	natuurcompensatie? hoge recreatiedruk, recreatie verdunnen en borgen van natuurkwaliteit, nieuwe recreatie concepten.	Gemeente Sluis, Provincie	hoog	hoog	nvt	?	gunstig	aansluiting Zwinontwikkeling naar nieuwe haven (is nu in uitvoering) Connectie binnendijkse - buitendijkse natuur verdient extra aandacht.
8. Baarland	Scheldeoord ontwikkeling, natuurcompensatie convenant ZSP, gewenste uitplaatsing CropAlliance	gemeente Borsele, parkondernemer, NM?,	plus	plus	neutraal	plus	gunstig	5 ha waterzuivering (van Crop Alliance) combineren met natuurherstel. Binnendijkse locatie voor flexibel storten?
9. gehele delta	Vernieuwende recreatie-ontwikkeling, niet gebaseerd op waarde van vastgoed maar op exploitatie. Wordt 'verdunning' van recreatie met behoud/verbetering van natuurkwaliteit mogelijk?	provincie en gemeente i.s.m. recreatiesector	plus	plus	neutraal	plus	plus	Kan in kader kustvisie en onderzoek naar langetermijnexploitatiemodellen grote meerwaarde voor Zeeland opleveren.
9. gehele delta	Grootschalige suppletie en de mechanismes daarvan doorgronden (langs walcherse kust richting Sch-Dui) - problematiek van vaargeulen en recreatieve strandbreedtes (genoemd in punt5)	RWS, Provincie en recreatiesector	plus	plus	plus	plus	plus	vraag past in meeste locaties aan de noordzeekust.

Workshop 7: Maatregelrichtingen voor herstel van de waterkwaliteit in het Eems Estuarium

Opening door Bas van Maren (Deltares) bas.vanmaren@deltares.nl Facilitator: Philip Drontmann philip@alliantiemanager.com
Workshop 7: Maatregelrichtingen voor herstel van de waterkwaliteit in het Eems Estuarium
Het Eems-estuarium wordt steeds troebeler. Dit heeft een negatieve invloed op primaire productie van algen, en daarmee de gehele voedselketen. Onderzoek heeft uitgewezen dat de vertroebeling voor een belangrijk deel toeneemt doordat er steeds minder bezinkplekken zijn waar slib afgezet kan worden. Op dit moment worden maatregelrichtingen ontworpen om slib op een duurzame manier aan het systeem te onttrekken. Deze maatregelrichtingen bestaan uit hergebruik van slib voor bijvoorbeeld dijkbekleding (gewonnen uit intergetijdengebieden of havens) en aanleg van intergetijdengebieden en kwelders.
Formulering onderzoeksvraag/experiment	Wat kan geleerd worden van de aanpak in de Eems -Dollard en op welke wijze zou deze vertaald kunnen worden naar een pilot voor de Westerschelde?
Ideeën voor (nieuwe) projecten / living labs	Idee: creëer multifunctioneel landschap Koppelen van meerdere functies Een gebied creëren dat voor meerdere partijen toegevoegde waarde heeft. Door verbinding te maken met de Westerschelde kan dat voordeel opleveren voor: Veiligheid ( door slibafzetting ophogen van de bodem en dijken) Klimaat ( buffer voor water) Toerisme ( belevenis) Wonen ( aan of in het gebied) Ecologie, onder en boven water. Kaderstelling: niet framen als compensatie voor haven Antwerpen Niet verkopen als kostenneutraal maar er zijn wel veel profits te behalen. Locatie: zoek naar grondeigenaren die er belang bij kunnen hebben, openstaan voor een pilot
Locatie(s) voor (nieuwe) projecten / living labs	Met name wordt gedacht aan de gebieden die grenzen aan het middendeel van de Westerschelde.
Participatie door partijen	Zeeuws Landschap: Kees van der Burg (landschap) Deltares: Mindert de Vries (Big Data) Deltares: Stephanie Janssen (Govenance) Deltares: Bas van Maren (nuttig toepassen slib, morfologie) NIOZ: Tjeerd Bouma, (idee wisselpolders) Netics: Hugo Ekkelenkamp (innovatief met slib)) Provincie? VNSC? Gemeenten? Grondeigenaren?
Verdere aantekeningen en opmerkingen	Leerpunten uit Eems-Dollard Er is de afgelopen jaren een basis aan vertrouwen opgebouwd tussen partijen Er was een urgentie om iets te doen, stilstand dreigde met investeringen van bedrijven in de haven Pilots leveren voor meerdere partijen voordeel op en mogelijk ook een voordeel voor de Eems-Dollard (niet puur van afhankelijk). Daarom werken ze graag samen. Beter is te starten met een pilot die waarde ( oa kennis) oplevert dan niets doen en wachten tot “de oorzaak” eenduidig is vastgesteld en de “grote oplossing” is bedacht. In de pilots worden kansen voor economische winst gezien( gebruik van slib voor landbouw, dijken en stenen) en zijn daarmee een aanjager, lonkend perspectief.

Workshop 8: Building a resilient Scheldt Delta

Led by Wouter Kersten (Delta Talent) wouter@enviu.org
Workshop 8: Building a resilient Scheldt Delta; skills for the future
We all regularly hear and read about what is required for people to thrive in delta areas in the coming decades. To do so we need specialized knowledge. Another very essential ingredient is to connect different pockets of knowledge, be able to communicate, think and work across boundaries (thematically and geographically), and apply “innovative” thinking. In this workshop we will focus on the latter. We will introduce the concept that lies at the core of innovation and will apply it together in a 1-hour session. Which concept? That’s what you will have to find out by attending. For now we can give a hint: if you know exactly how migratory birds can inspire economic development and what the Sand engine has to do with a casino then feel free to ignore this workshop. If you are less sure about the answers or are curious anyway, read on. After a minimal introduction we will use examples that you will bring up yourselves (no need to prepare) and then with our 'Delta Talent approach' we will discuss how you can make the remainder of the conference, and your lives much more interesting and rewarding. As by-catch it will help you take a firm step in being better prepared for a successful career. Got excited? Come see for yourself and register for this workshop, which is organized specifically for students!

Workshop 9: Slimme toepassingen baggerspecie

Opening door Frederik Roose (MOW, Vlaanderen) frederik.roose@mow.vlaanderen.be Facilitator: Vincent Klap va.klap@zeeland.nl
Workshop 9: Slimme toepassingen van baggerspecie, Interregproject Smartsediment
Het onderhoud van de vaargeul in het Schelde-estuarium vergt een continue baggerinspanning, maar biedt ook kansen om te bouwen aan natuur. Het Interregproject Smartsediment streeft naar het opnieuw in evenwicht brengen van de biodiversiteit, de bodem en de ecosysteemdiensten in de delta door slim om te gaan met baggeren, storten en verplaatsen van sediment in de delta. Waar in het Schelde-estuarium liggen kansen om dit in de praktijk te brengen en de effectiviteit ervan te monitoren?
Formulering onderzoeksvraag/experiment	Hoe kan teruggeplaatst sediment langer worden vasthouden? Waar ligt specie stabiel? -> die plekken scoren op functies. Kan de nood aan baggeren afnemen door sediment te fixeren? Tgv (ten gunste van) bodemleven+stabiliteit Kan dan dichter bij de vaargeul? Plaatrandstortingen: wat levert het op? Wat is de bijdrage aan de doelstellingen (habitat)? Is het concept plaatrandstortingen eindig ? (Plaatrandb. eindig?) Welke locaties zijn geschikt voor plaatrandstortingen (aan welke voorwaarden dient voldaan)? Welke sedimentsamenstelling is geschikt voor welke toepassing? Vergroten van het inzicht in sedimenttransport (richting) Hoe kan de waterbeweging gestuurd worden om een de morfologie van de geulen (vloed/eb, groot/klein) in de gewenste richting te laten evolueren?
Ideeën voor (nieuwe) projecten / living labs	Sediment gebruiken om ondiep subtidaal habitat aan te leggen Ondiepe delen iets verondiepen (wel onder water). Vullen diepe geul OS (=?), zand # slib) Niet gebruikte dokken als slibvang of verondiepen met specie tgv intergetijdengebieden Sediment gebruiken om intergetijdengebied aan te leggen Perkpolder met snelle ophoging tot foerageermogelijkheid bereikt is Randvoorwaarde: stabiliteit Vraag: sedimentsamenstelling Nevengeul verondiepen, zelfs intergetijdengebied (bij Hoge platen) (binnen macrocel) Zand gebruiken om strand in stand te houden, uit te breiden of nieuw strand aan te leggen (bv. bij Antwerpen of Terneuzen) Meerwaarde voor recreatie Nieuwe platen aanleggen: “zandmotor” stroomopwaarts Schor verlagen, materiaal bewerken t.b.v. dijkwerken, jong schor vangt slib weer in Ophogen van een plaat tot supratidaal gebied dat geschikt is als broedvogellocatie (bv. ‘Bol II’ of Platen van Valkenisse), al dan niet tijdelijk. Alternatief: inlaagpolder met vogeleiland. Sediment gebruiken ter versteviging van de vaargeul of van de oever Vooroeververdediging met specie ipv staalslakken Wel steil -> aandacht voor veiligheid Zand + gravel: intergetijdengebied bestand tegen golven Tijdelijk ontpolderen/wisselpolders. Slib bergen (via natuurlijk of antropogeen proces), aandacht voor overstromingen Voordelen: polders hogen op met vruchtbare grond Dubbele dijk, meervoudig landschap Sediment gebruiken als alternatieve bron Slib uit systeem -> kleibakkerij Randvoorwaarde: hoeveelheid Doel: slib als alternatieve bron voor klei gebruiken Klei-rijperij met slib: mogelijk nodig voor openen Braakman Dijk, kwelscherm Baggerspecie comprimeren -> bouwmateriaal ‘Zandbank’: letterlijk een zitbank maken uit zand (verhard, gecompacteerd)
Locatie(s) voor (nieuwe) projecten / living labs	Locatie(s) voor (nieuwe) projecten / living labs: Vaarwater langs de Hoofdplaat (geul mesocel 2): hoort bij idee 2b Omgeving Ellewoutsdijk, Zuidgors, hoort bij idee … ? Hoge Platen (1 keer HP West en 1 keer HP Oost) en op de Plaat van Walsoorden/Valkenisse, hoort bij idee 2f. Antwerpen (Linker oever), hoort bij idee 2c
Participatie door partijen	Niet besproken
Verdere aantekeningen en opmerkingen	Uitgangspunten/randvoorwaarden: In systeem, slib en zand moet in balans blijven in het systeem Duurzaamheid Plaat-schorherstel Laagdynamisch Aanlegschade beperken Verhoging van de voedselfunctie Bereikbaarheid -> vogelspotten (recreatie) Getij-afhankelijk storten ‘Geen’ (achterliggend idee is dat randvoorwaarden beperkend kunnen zijn voor experimenten) Doelen waar sedimentbeheer aan kan bijdragen: Anticiperen op zeespiegelstijging Bijdragen aan N2000-doelen (Langetermijnduurzaamheid) Morfologie van de geulen sturen (vloed/eb, groot/klein)

Workshop 10: Nuttige natuur

Opening door Tom Maris tom.maris@uantwerpen.be, Annelies Boerema annelies.boerema@uantwerpen.been Katrien v/d Biest katrien.vanderbiest@uantwerpen.be Facilitator: Jouke Heringa jouke.heringa@hz.nl
Workshop 10: Nuttige natuur: hoe herstelprojecten bijdragen aan de welvaart in de Schelde
Natuurherstelmaatregelen in de Schelde leveren naast ecologische waarde ook ecosysteemdiensten op die economisch rendabel zijn. Het kwantificeren van de ecosysteemdiensten is ook van belang voor natuurherstelprojecten langs de Westerschelde bij Waterdunen, Zwin, Perkpolder, Hedwigepolder of buitendijks bij Bath, Baalhoek en Knuitershoek. Hoe gaan we dat in kaart brengen en voor wie?
Formulering onderzoeksvraag/experiment	Wat kunnen we leren van ontpolderingsprojecten langs de Westerschelde, waarbij natuur in een aantal gevallen met andere functies wordt gecombineerd? Wat levert het op, wat kost het, wat zijn voor-en nadelen. Hoe verschillen die per gebied en locatie. Gebieden die in beschouwing worden genomen zijn: Waterdunen, Hedwigepolder, Perkpolder
Ideeën voor (nieuwe) projecten / living labs	Naast bestaande of reeds in gang gezette ontwikkelingen (zie boven: Waterdunen, Hedwigepolder, Perkpolder) is plan Plevier in gemeente Borssele i.h.k.v. convenant dat met Zeeland Seaports en ZMF is getekend
Locatie(s) voor (nieuwe) projecten / living labs	Waterdunen; Hedwigepolder; Perkpolder Plan Plevier in gemeente Borssele
Participatie door partijen
Verdere aantekeningen en opmerkingen

Workshop 11: Data science in Delta's

Opening door Mindert de Vries mindert.devries@deltares.nlen Perry de Louw (Deltares) perry.delouw@deltares.nl Facilitator: Robert Trouwborst r.trouwborst@hz.nl
Workshop 11: Het vaststellen van de veerkracht van delta’s m.b.v. data science
Vooroevers, schorren, duinen en dijken zorgen voor een veerkrachtige en robuuste waterkering en een barrière tegen de indringing van zout water. In het Europese project FAST worden satellietbeelden gebruikt om vooroevers langs Europese kust in kaart te brengen en te berekenen hoe groot de dempende invloed van vegetatie is op inkomende golven. Daarnaast komen dit jaar meetdata beschikbaar die een gedetailleerd beeld geven over zoet- en zoutwaterverdeling in de Zeeuwse ondergrond. Integratie van dergelijke databronnen kan nieuwe inzichten opleveren. Welke data science-technieken zijn beschikbaar om de veerkracht van de Scheldedelta in beeld te brengen?
Ideeën voor (nieuwe) projecten / living labs	Data science kan direct ingezet worden bij de uitvoeringspraktijk zoals: Big data benut om predictive maintenance uit te voeren bij pompen (bijv. van sluizen), waardoor er bespaard kan worden op onderhoud, downtime en vervanging; Inzet big data in Afrika t.b.v. weer- en regenvoorspelling; Inzet data science t.b.v. voorspellend kweekmodel mosselsector (i.s.m. WUR), bijvoorbeeld morfologie, satellietdata, dronedata, sensoren en weerinformatie; Inzet big data & satellietdata om zoet-zoutovergangen te monitoren over een groter gebied, met name bij zandsuppleties aan de andere kant van de dijk. Inzet Sentineldata om inzicht te krijgen in dynamiek van aanslibbing en groei van de vooroevers in de tijd; Het (automatisch) combineren van puntmetingen met vlakdekkende data (bijvoorbeeld Sentinel & Google Earth & morfologische gegevens) mogelijk verbonden met een open beschikbare wiki-omgeving. Dit, om langjarige ontwikkelingen van een bekken te kunnen volgen (resilience van productie; resilience van draagkracht van bekkenecologie)

Workshop 12: Dealing with coastal flood risk

Paolo Ciavola cvp@unife.it, Clara Armaroli clara.armaroli@unife.it, Facilitator: Emma McAteer emma.mcateer@hz.nl
Workshop 12: Dealing with coastal flood risk in the Emilia-Romagna region, Italy
Part 1: Coastal engineering aspects and historic storm impacts in support of risk reduction strategies, by Paolo Ciavola (University of Ferrara). The introductory presentation will address hard and soft engineering and the importance of building-up databases on storm impacts to support risk reduction strategies. Part 2: Coastal flood assessments in the Emilia-Romagna Region, by Clara Armaroli (University of Ferrara). The application of the CRAF tool for mapping hotspots of flood risks and along the Emilia-Romagna coast. Can this approach be applied in the Scheldt delta?
Formulering onderzoeksvraag/experiment
Ideeën voor (nieuwe) projecten / living labs	CRAF risk assessment tool, can be used and applied anywhere. RISK-kit could be used to store Dutch historical data on flooding. This data could be used for coastal storm prevention/protection of cultural heritage. Prioritize where to protect
Locatie(s) voor (nieuwe) projecten / living labs	tekst
Participatie door partijen	Netherlands Scheldt Delta EU
Verdere aantekeningen en opmerkingen	CRAF – knowledge institutes, students, etc. Work with social scientists in these projects

Workshop 13: Veiliger achter de dijk door vegetatie vóór de dijk?

Opening door Vincent Vuik (TU Delft en HKV) v.vuik@tudelft.nl, Facilitator: Jorik Creemers jorik.creemers@hz.nl
Workshop 13: Veiliger achter de dijk door vegetatie vóór de dijk?
Begroeide voorlanden langs de dijken leveren een bijdrage aan de veiligheid tegen overstromingen. De golfaanval op de dijken kan namelijk aanzienlijk lager uitvallen als er een ondiep voorland voor de dijk ligt (zogenaamde slikken), en zeker als vegetatie kans ziet zich te vestigen op de slikken (we spreken dan over schorren). In het project BE SAFE is veel kennis ontwikkeld rond dit thema, aan de hand van veldmetingen in de Westerschelde en modelsimulaties. In deze sessie zal gediscussieerd worden over de effectiviteit van deze begroeide voorlanden, op welke locaties ze kansrijk zijn, en welke kennisvragen er nog liggen. /th>
Formulering onderzoeksvraag/experiment	Is dit principe toepasbaar in een systeem als de Westerschelde dat hoog dynamisch is en met sterke langsstroom; met name op locaties waar dit het meest waardevol kan zijn zoals buitenbochten van stroomgeulen? Hoe gaan we om met fasering; bijvoorbeeld in een situatie waarbij een directe maatregel nodig is, maar waar vegetatieontwikkeling tijd kost? Kan sedimenthoogte en vegetatieontwikkeling met eenzelfde snelheid (of sneller) meegroeien met de zeewaterspiegelstijging? Welke vormen van begrazing / beheer / cyclische verjonging levert de grootste waarde op voor; recreatie, natuur, veiligheid? Wat is het effect van lokale maatregelen op het gehele systeem?
Ideeën voor (nieuwe) projecten / living labs
Locatie(s) voor (nieuwe) projecten / living labs	Midden op platen in de Westerschelde Bij hoge dynamiek, tussen strekdammen (hangschor i.p.v. hangstrand) Rechts van de rug van Baarland waar suppletie plaatsvindt Westelijk deel van de Westerschelde, waar vraag is naar pionierschor
Participatie door partijen
Verdere aantekeningen en opmerkingen	Vegetatieontwikkeling kan ook invloed hebben op remming van de erosie in bepaalde gebieden; dus behoud van een bestaande situatie.

Workshop 14: Natuurlijke oplossingen waterveiligheid

Opening door Stephanie Janssen (TU-Delft en Deltares) stephanie.janssen@deltares.nl, Facilitator: Marcel Taal Marcel.taal@deltares.nl
Workshop 14: Implementatie van natuurlijke oplossingen voor waterveiligheid: de spelers, het spel en de knikkers
Hoe wordt een nature-based flood defence (NBFD) win-win voor natuur en waterveiligheid en niet lose-lose? Een NBFD, of natuurlijke oplossingen voor waterveiligheid zijn een innovatief alternatief voor harde keringen. Implementatie vraagt tegelijkertijd om innovaties in het governancesysteem. Nieuwe spelers betreden de besluitvormingsarena, actorinteracties veranderen en het multi-functionele karakter van NBFD vraagt ook om het maken van keuzes en soms trade-offs. Met speltheorie brengen we de implementatiedilemma’s in beeld en bieden een perspectief om de potentiele win-win daadwerkelijk te realiseren.
Projectnaam	Functies	Implementatievraagstuk	Partners voor Living Lab	Aanvullingen
Wisselpolder	Meegroeien met zee/klimaat Tourisme/recreatie / uitstraling Hoog kwaliteit wonen Educatie en bewustwording gezongheid Zoute landbouw / oogstbare natuur	is het gelijk oversteken? Individueel vs collectief Kosten waterveiligheidwerken Cultuurhistorie Kabels + leidingen Waar beginnen?	Eigenaars / gebruikers Waterschap -> nieuwe toetsronde / kansen (lokale) overheden/politiek NGO’s -> + toekomstig beheer Bedrijfsleven	Ook in de Oosterschelde kijken Financiering <-> partners Baggeraars Havens -> overheden
Ontwikkelen Vlaamse kustzone + monding	Veiligheid Natuur (beheer + ontwikkeling) Recreatie + beschikbaarheid weg en water (+ luchtvaart) Leefbaarheid Toegankelijkheid (baggeren) / economie (kustvaart) Aquacultuur (uitruilen)	Internationale context Overheden, onderzoek, onderwijs, ondernemers etc. Flexibel masterplan Proberen, leren, aanpassen Gefaseerd uit te vogelen	Overheid -> Vlaanderen, nederland, provincie, Belgie, stad, RWS, etc. Omgeving -> NM, ZL, sportvisserij, ANWB, drinkwater Onderwijs Ondernemer -> schelpdieren, havens, recreatie etc. Onderzoekers
Gat van Borsele	Veiligheid -> stabiliteit vooroever Natuurlijkheid Innovatie in estuarium: zacht i.p.v. harde vooroeververdediging	Potentiële negatieve effecten vs. positieve effecten. Win-win of win-lose Effect op ‘meergeulenstelsel’. Kleinschalige ingreep -> grootschalig effecten (cumulatief)	RWS Martitieme toegang Onderzoeksinstellingen -> ecology, morphology, governance Terreinbeheerder lokaal Waterschap Waddenzee, pov waddenzeedijken (?)
‘Nieuw Wulpen’	Ligplaatsen binnenvaart Energiewinning Toerisme and recreatie Verminderen golfslag Natuur (vogels) Verkleinen getijslag	Juiste natuurwaarden Kostenefficiënt In de Braakmanhaven wordt dit al klein toegepast	Kennisinstituten: HZ, Deltares Havenbedrijven Beroepsvaart Natuurorganisaties: CPN(?) Rijkswaterstaat Economische Zaken I&M Bewoners	Natuureilanden in de Westerschelde (monding of in ‘tussengebieden’)